Nieuwsbrief der Lage Landen #7: Wedergeboorte
Welkom bij de zevende uitgave van den Nieuwsbrief der Lage Landen van het Zaakwoordenboek der Lage Landen.
Inhoudsopgave
- Wedergeboorte (Uitgelicht)
- Viool van het Late Uur (Aanhaling)
- Kunde der Letteren
- Boekerij en Librije
- Gezondheid!
- Het Achtervoegsel van Achtervoegsel
- De Aantallen
Wedergeboorte (Uitgelicht)
In den vorige nieuwsbrief kwam ik 'renaissance' tegen toen ik 'toespraak' aan het verfraaien was. Een begrip inhoudelijk waardig en wiens Nederlandse tegenhanger een volmaakt voorbeeld is van dat bekoorlijke oude taalgebruik: wedergeboorte.
Het begrip renaissance had ik al wat langer in gedachten om iets mee te doen voor het zaakwoordenboek gezien dit een kenmerkend Frans woord is wat veelal wordt gebezigd, met name in de kunstkringen (die het ook ontegenzeggelijk zullen blijven gebruiken ongeacht de aanmerkingen van iets als het ZLL).
Zelfs onlangs in het Nederlandse nieuws dook dit woord weer op nadat een lid der Staten-Generaal een onderwijsgemeenschap poogde op te zetten met denzelfde naam.
Waarom er weer voor een uitheems woord wordt gekozen voor iets plaatselijks en duidelijk beschaafzaam...zo is onze tijd.
Wedergeboorte had iets meer aandacht nodig dan toespraak, dus ik heb mijn best gedaan om het iets meer te beschrijven – alhoewel ik wederom (zoals ook zichtbaar is in mijn bronvermeldingen) veelal bestaande wiki-bewoordingen gebruik als beginpunt. Dat gezegd hebbende ervaar ik tegenwoordig soms wat ongemak betreffende de nauwkeurigheid des inhouds gezien de wiki-burgerij met sommige onderwerpen de geschiedenis middels een eenzijdig blik willen herschrijven, maar hetgeen ik zelf van onnodige waarde acht zal dan ook geen plek krijgen op het ZLL. Alleenheerschappij heeft zo haar voordelen.
De wedergeboorte is een geschiedkundige tijdspanne die verplichte leerstof zou moeten zijn voor iedere Avondlander, maar dit onderwerp hier uitgebreid beschrijven is niet mogelijk. Tijd is schaars, dus ik houd het beknopt. De omvang der beschrijving van dit stuk zoals die nu bestaat op het ZLL zal ook een soort richtsnoer zijn voor toekomstige uitgelichte bladzijden.
Tot slot een raadsel...of uitdaging? Ik heb een verwijzing verborgen in wedergeboorte. Kunt u deze vinden?
Viool van het Late Uur (Aanhaling)
van F. Schmidt-Degener:
Ge wordt gestemd – achter de horizon.
't Voorspelt, viool, een schreiens-diepe vreugd.
Het regent as, als op bedorven jeugd.
Het regent sulfer of 't nog laaien kon.
Heesheid van snaren hongert naar een naam.
Het oor dat luistert, hongert naar een ziel.
Speel, sinds belofte-pracht in stukken viel,
aanwezigheid, afwezigheid, te saam.
Haast u, de tijd der mooglijkheid is kort.
Terwijl uw aanhef opgezongen wordt,
stoot reeds het dreigen van een doodsbazuin.
Vlei niet met zachtheid tergend-onverschillig,
met laf geliefkoos tot elk doen gewillig –
maar kus met lippen bitter als aluin.
Kunde der Letteren
De uitgelichte bladzijden zijn mijn uiteindelijke ware beproeving. Woordenlijsten maken is makkelijk. Begrippen staan zonder enige samenhang zij aan zij. Oppermachtig. Plak deze vervolgens in een onderstuk omringd door andere woorden en de scheuren verschijnen al vlug in de draagwanden van gevoelsmatige betekenis.
Zo was het ook met 'letter'.
In de taalzuivere kringen is letter een bekend geweerd leenwoord, immers duidelijk uitheems (Frans lettre < Latijn littera). Daar zult u eerder woorden als 'boekstaaf' en 'boekstaf' voorbij zien komen. Deze twee hebben namelijk wél dat duidelijke Germaanse gevoel, verwijzend naar een tijd waar onze vroege voorouders schrijftekens in beukenbomen krasten.
Dat lezende en wetende, heb ik altijd een beetje geworsteld met boekstaaf in de hedendaagse samenhang. Zie ook de betekenis van boekstaef in het Middelnederlands Woordenboek: "de in een beuketakje ingesneden rune." Het voelt meer aan als een geschiedkundig begrip dan een woord onzes tijds.
Mijn worsteling kwam nogmaals naar voren toen ik met wedergeboorte literatuur en literair wilde vertalen, wat makkelijk te doen is met de reeds bestaande evenwoorden letterkunde en letterkundig, onderscheidenlijk. Taaldacht gebruikt verhaalkunst voor literatuur, wat tevens een reeds bestaand woord is, maar ik vond verhaalkunst in de samenhang van wat beschreven wordt in het schrijfstuk van wedergeboorte niet helemaal passen.
De BTL heeft deze niet in hun vertaalwoordenboek staan.
Zodoende bereikte ik een soortgelijk gevoel van overgave als destijds met natuurkunde. Er zijn dus, naar mijn mening, woorden die er 'tussenin' zitten. Aan de ene zijde heeft u de onbedachtzame leenwoord-toepasserij en aan de andere de vergaande taalzuivere knutselarij, maar zoals ik het zie is er ook ruimte in het midden. Het evenwicht tussen oud en nieuw.
Boekstaaf is niet onwaardig, maar wij schrijven niet meer met runen, dus ik vond het uiteindelijk toch redematiger om boekstaaf en letter van elkaar te scheiden op grond van geschiedenis.
Boekerij en Librije
Niet dat ik na letter nu plotseling de smaak te pakken heb om met een immerlijk gehesen witte vlag in mijn hand bepaalde woorden toch toe te laten – want het ZLL zal nog te allen tijde leenwoorden willen vervangen, tot het soms onnodige toe – maar hier bewandel ik wel een zelfde soort zijpad als met letter.
Kloosterbibliotheek kwam voorbij in het stuk van wedergeboorte, een lang woord dat tevens nog eens een samenstelling is van twee leenwoorden. Klooster (Latijn, claustrum) en bibliotheek (Frans, bibliothèque). Mijn uitkomst? Beetje zuiver, beetje geleend:
- Boekerij (Bibliotheek): nog een eerbetoon aan Hooft, gezien dit (van wat ik kon terugvinden) een zijner gemunte woorden was.
- Librije (Kloosterbibliotheek): feitelijk vernederlandst Frans of Latijn, afgeleid van libraire (Frans) of rechtstreeks libraria (Latijn).
Gezondheid!
Komt er dan geen einde aan de hoeveelheid woordsoorten? Klaarblijkelijk niet, want het ZLL kent er nu nog een en ik had inmiddels nog wel het gevoel dat ik de meeste had. Dit doet mij denken: hoeveel mis ik er nog?
De lijst van mogelijkheden op de taalzuil is ondertussen van aardige omvang, maar ik kom telkens weer nieuwe tegen. Het verbaast mij eigenlijk niet meer. Als ongeleerde taalliefhebber op het pad der taalkunde is dit regelmatige kost. Zelfs na jarenlang Nederlands lijkt het alsof ik nu pas onze (inmiddels toch wel) oude taal echt aan het doorgronden ben.
Hierbij is tussenwerpsel er ook bijgekomen. Gezondheid!
Het Achtervoegsel van Achtervoegsel
Tussenwerpsel geeft mij nu ook een mooi bruggetje naar het achtervoegsel...van achtervoegsel: -sel.
Het ZLL wijkt af van de gewone schrijfstijl waarbij meervoud van -sel niet -sels is zoals vaak te zien is en ook aldus de woordenlijst van de Taalunie maar vaak of niet altijd -selen. Dit is een doordacht besluit.
De '-sel'-woorden zijn onzijdig. Oftewel, gaan wij dit vervoegen, dan krijgt de tweede naamval een -s erbij: -sels (bijvoorbeeld: het tussenwerpsel > des tussenwerpsels).
Nou hoort u mij niet klagen als -s wordt gebruikt voor de meervoudsvorm, maar met het oog op 'afwisseling' vind ik het schoner om -selen te gebruiken voor meervoud, en -sels voor tweede naamval enkelvoud. Zoals des bedenksels (enkelvoud) en de bedenkselen (meervoud).
De Aantallen
- Bladzijden: 1.601 (+78)
- Inhoudrijke bladzijden: 586 (+67)
- Bladzijdebewerkingen sinds het begin: 5.821 (+278)
Afbeelding (achtergronden):
Leonardo da Vinci, CC BY-SA 4.0, middels Wikimedia Commons
Raphael, Openbaar vroon, middels Wikimedia Commons
Pic by Rufus46, artwork by Donatello, resizing and lighting by Muschio Di Quercia, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Michelangelo, CC BY-SA 2.0, middels Wikimedia Commons
Afbeelding (vormgeving): C. Righart